ประวัติ เจ้าพระยาอภัยภูเบศร ต้นตระกูล “อภัยวงศ์” นามสกุลพระราชทาน

ทำความรู้จัก เจ้าพระยาอภัยภูเบศร เจ้าเมืองพระตะบองคนสุดท้าย ต้นตระกูลนามสกุลพระราชทาน อภัยวงศ์ พร้อมรายชื่อบุตรและธิดาของท่าน

หากพูดถึงบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ชาติไทย ชื่อของ เจ้าพระยาอภัยภูเบศร (ชุ่ม อภัยวงศ์) คืออีกหนึ่งบุคคลที่ความสำคัญเป็นอย่างมากในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) แม้สืบเชื้อสายจากขุนนางฝั่งกัมพูชา แต่มีจิตใจจงรักภักดีต่อสยาม และชื่อของท่านได้ถูกตั้งเป็นชื่อ “โรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร” ในจังหวัดปราจีนบุรี ที่รวบรวมตำรายาสมุนไพรมากมาย เพื่อเชิดชูคุณงามความดีของท่านต่อชาติบ้านเมือง วันนี้จะขอพาทุกคนมาทำความรู้จักอดีตเจ้าเมืองพระตะบองให้มากขึ้น

ประวัติ เจ้าพระยาอภัยภูเบศร (ชุ่ม อภัยวงศ์)

เจ้าพระยาอภัยภูเบศร มีนามเดิมว่า ชุ่ม เกิดเมื่อวันที่ 29 กรกฎาคม 2404 ณ เมืองพระตะบอง เป็นบุตรคนโตของเจ้าพระยาคทาธรธรณินทร์ (เยีย) บิดาได้ทรงถวายตัวเป็นมหาดเล็กในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ศึกษาในสำนักสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)

หลังจากเข้ารับการศึกษาราชการ ก็ได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเป็นข้าราชการมหาดเล็ก ต่อมาทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น พระอภัยพิทักษ์ ดำรงตำแหน่งผู้ช่วยราชการเจ้าเมืองพระตระบองอยู่กับเจ้าคุณบิดา เมื่อเจ้าคุณบิดาถึงแก่อสัญกรรม จึงได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยาคทาธรธรณินทร์ ผู้สำเร็จราชการเมืองพระตะบอง ต่อมา พระยาศักดาภิเดชวรฤทธิ์ (ดั่น) สมุหเทศาภิบาล มณฑลเขมร ถึงแก่อนิจกรรม จึงทรงแต่งตั้งท่านให้เป็นทั้งสมุหนาเทศาภิบาล มณฑลบูรพา ควบกับ ผู้สำเร็จเมืองพระตะบองทั้งสองตำแหน่ง

เมื่อฝรั่งเศสเริ่มเข้ามามีอิทธิพลในกรณีพิพาทอินโดจีนกับไทย ในตอนนั้นฝรั่งเศสได้ญวนเป็นเมืองขึ้นแล้ว และพยายามรุกคืบเข้าสู่ดินแดนสยามในช่วงรัชกาลที่ 4 ทำให้พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ต้องยอมลงนามในสนธิสัญญา ยกเมืองเขมร ให้เป็นรัฐอารักขาของฝรั่งเศส ต่อมาในช่วงวิกฤตการณ์ ร.ศ.112 สมัยรัชกาลที่ 5 ฝรั่งเศสพยายามกดดันให้สยามผ่อนปรนอภิสิทธิ ในเขตพระตะบองและเสียมราฐ เนื่องจากมองว่าเป็นการขัดขวางการสร้างอาณาจักรอินโดจีน รวมถึงลดทอนเอกสิทธิ์ของบรรดาขุนนางที่ปกครองในเมืองดังกล่าว

ในที่สุดวันที่ 23 มีนาคม 2449 สยามจำใจทำสนธิสัญญาแลกดินแดนเขมรส่วนใน (พระตะบอง, เสียมราฐ และศรีโสภณ) กับ จังหวัดตราด และ เมืองด่านซ้าย จังหวัดเลย กับทางฝรั่งเศส พระยาคทาธรธรณินทร์จึงตัดสินใจพาครอบครัวและบุตรหลานที่เป็นราชการ ลาออกจากเมืองพระตะบอง แล้วอพยพด้วยการเดินเท้า มาที่จังหวัดปราจีนบุรี ในปี 2460

หลังจากนั้น รัชการที่ 5 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้เป็น “เจ้าพระยาอภัยภูเบศร บรมนเรศร์สวามิภักดิ์ สมบูรณ์ศักดิ์สกุลพันธ์ ยุตธรรม์สุรภาพอัธยาศรัย อภัยพิริยบรากรมพาหุ” มีตำแหน่งในราชการกระทรวงมหาดไทย ถือศักดินา 10,000 ไร่ ทั้งพระราชทานนามสกุลแก่เจ้าพระยาอภัยภูเบศร (ชุ่ม) ว่า “อภัยวงศ์” หลังจากนั้น ท่านก็ได้ทรงสร้างคุณงามความดีแก่ประเทศชาติและจังหวัดปราจีนบุรีนานัปการ อาทิ บริจาทรัพย์สร้างโรงพยาบาล โรงเรียน รวมถึงการบูรณปฏิสังขรณ์ วัดแก้วพิจิตร ที่ท่านทรงออกแบบและอำนวยการก่อสร้างเอง ซึ่งต่อมาได้กลายเป็นวัดประจำตระกูล อภัยวงศ์

เจ้าพระยาอภัยภูเบศร ถึงแก่อสัญกรรมในวันที่ 27 สิงหาคม 2465 ด้วยโรคเบาหวาน สิริอายุ 61 ปี 29 วัน โดยสิ่งที่ท่านได้เหลือไว้คือ ตำรับอาหารที่มีส่วนผสมของสมุนไพร รวมถึงตำรับยาสมุนไพร สืบทอดมาแก่ลูกหลานจนเกิดเป็นโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร ซึ่งเป็นโรงพยาบาลประจำจังหวัดปราจีนบุรีจวบจนปัจจุบัน

บุตรและธิดาในเจ้าพระยาอภัยภูเบศร (ชุ่ม อภัยวงศ์)

สำหรับบุตรและธิดาของเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ (ชุ่ม อภัยวงศ์) มีทั้งหมด 35 คน ดังนี้

เกิดจาก คุณหญิงสอิ้ง คฑาธรธรณินทร์

• 1. หม่อมเชื่อม กฤดากร ณ อยุธยา (ในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร)
• 2. คุณหญิงรื่น กัลยาณวัฒนวิศิษฏ์ สมรสกับ พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)
• 3. พระยาอภัยภูเบศร (เลื่อม อภัยวงศ์) พระชนกในพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี
• 4. พระอภัยวงศ์วรเศรษฐ์ (ช่วง อภัยวงศ์)

เกิดจาก หม่อมผิว

• 5. หลวงราชบูรพานุรักษ์ (ฉาย อภัยวงศ์)

เกิดจาก หม่อมแตง

• 6. นายถิน อภัยวงศ์ สมรสกับ เหม
  – 6.1. เหลือบ อภัยวงศ์
  – 6.2. ระเบียบ อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมกิมฮ้อ

• 7. นางเนื่อง สิงหเสนี สมรสกับ นายชิต สิงหเสนี

เกิดจาก หม่อมนิ้ว

• 8. นางนารถ เทพหัสดิน ณ อยุธยา สมรสกับ นายอุทัย เทพหัสดิน ณ อยุธยา

– 8.1. สุโรทัย เทพหัสดิน ณ อยุธยา สมรสกับ มณี มิลินทรางกูร
– 8.8.1 สุริย์ เทพหัสดิน ณ อยุธยา สมรสกับ สายหยุด เลื่อนเชย
– 8.8.2 นพรัตน์ เทพหัสดิน ณ อยุธยา สมรสกับ สำเริง เคยอาษา
– 8.8.3 เกตุ เทพหัสดิน ณ อยุธยา สมรสกับ มณี
– 8.8.4 สุรัตน์ เทพหัสดิน ณ อยุธยา สุรินทร์ อ้นสืบสาย
– 8.8.5 น.ส. สงวนวงศ์ เทพหัสดิน ณ อยุธยา

เกิดจาก หม่อมกลีบ

• 9. นางชลานุสสร (เชื้อ รัตนเสน) สมรสกับ หลวงชลานุสสร (บุญเกิด รัตนเสน)

– 9.1 นางนงสันต์ เศขรฤทธิ์ สมรสกับ รศ.นพ. เชิญ เศขรฤทธิ์
– 9.1.1 เชนทร์ เศขรฤทธิ์
– 9.1.2 นุสสร โปษยานนท์ สมรสกับ ธะเรศ โปษยานนท์
– 9.1.2.1 ธนาภา โปษยานนท์
– 9.1.2.2 สรวิศ โปษยานนท์

– 9.2. ร.ต.อ. ประกาศ รัตนเสน สมรสกับ ม.ร.ว. ศิริพรรณ จักรพันธุ์
– 9.2.1 ศิริวรรณ รัตนเสน

เกิดจาก หม่อมแอบ

• 10. นางเริงจิตต์ อภัยวงศ์ สมรสกับ นายยวง อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมแหวน

• 11. นางสวิง อภัยวงศ์ สมรสกับ นายสุเพีย

เกิดจาก หม่อมเยื้อน

• 12. นายยวง อภัยวงศ์
• 13. ร้อยตำรวจโทสวงษ์ อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมถนอม

• 14. นางยุทธปฏิภาณ (เพียร กัลยาณมิตร) สมรสกับ หลวงยุทธปฏิภาณ (ชุด กัลยาณมิตร) มีบุตรสองคน คือ นายโชติ กัลยาณมิตร และ นางชีวิน อภัยภูมินารถ)
• 15. นายจิตรเสน อภัยวงศ์ (นามเดิม คือ นายหมิว อภัยวงศ์) สมรสกับ เมรี่ อีริคสัน สตรีลูกครึ่งไทย – สวีเดน
• 16. นายแสวง อภัยวงศ์ สมรสกับ นางประคอง พุ่มทองสุข (ภายหลังเปลี่ยนชื่อเป็น นิภา อภัยวงศ์)

เกิดจาก หม่อมรอด

• 17. หลวงโกวิทอภัยวงศ์ (ควง อภัยวงศ์) สมรสกับคุณหญิงเลขา อภัยวงศ์ (นามสกุลเดิม คุณะดิลก)
  – 17.1 ดิลก อภัยวงศ์ สมรสกับ ม.ร.ว. จิรา ชุมพล
  – 17.1.1 พิกรม อภัยวงศ์ สมรสกับ โศรดา ขำสา
  – 17.1.1.1 บุญจิรา อภัยวงศ์

– 17.2 ดุลจิต อภัยวงศ์ สมรสกับ งามจิต
– 17.2.1 รอยไท อภัยวงศ์
– 17.2.2 อุมารัตน์ อภัยวงศ์

– 17.2 คทา อภัยวงศ์ สมรสกับ ฆรณี อัชกุล
– 17.2.1 ทินภา อภัยวงศ์

– 17.3 คลอ อภัยวงศ์ สมรสกับ กิตติศิปล์ ฉันทวัฒน์
– 17.3.1 ปราณปริยา ฉันทวัฒน์
– 17.3.2 ปริณดา ฉันทวัฒน์

เกิดจาก หม่อมหยุด

• 18. นายชาบ อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมสมอ

• 19. นายชุบ อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมริ้ว

• 20. นายเชียด อภัยวงศ์ สมรสกับ ท่านผู้หญิงพวงร้อย อภัยวงศ์ (ม.ล. พวงร้อย สนิทวงศ์)

– 20.1 กสก อภัยวงศ์ สมรสกับ นภาพร อึ้งชู
– 20.1.1. พลอย อภัยวงศ์
– 20.1.2. แพร อภัยวงศ์

– 20.2 มัทนพันธุ์ อภัยวงศ์ สมรสกับ ดุละดิลก ดุละลัมพะ
– 20.2.2. ดุจกมล ดุละลัมพะ

– 20.3 พัชราภรณ์ อภัยวงศ์ สมรสกับ สุรพล บุนนาค
– 20.3.1. พชระ บุนนาค
– 20.3.2. อติชาติ บุนนาค

เกิดจาก หม่อมหวาน

• 21. นางสุจริตธำรง (จรัสศรี สุจริตกุล) สมรสกับ พระสุจริตธำรง (สวาสดิ์ สุจริตกุล)

เกิดจาก หม่อมสังวาลย์

• 22. นางราญปฏิเวธ (อบเชย สุวรรณกร) สมรสกับ พลจัตวา หลวงราญปฏิเวธ (เวก สุวรรณกร)

เกิดจาก หม่อมบัว

• 23. พันตรีแถบ อภัยวงศ์
• 24. นางถวิล บินตำมะงง สมรสกับ ตนกู ไซนัล อาบิดิน บินตำมะงง ต่อมาสมรสกับนายสง่า อภัยภูมินารถ

เกิดจาก หม่อมอิ้ว

• 25. นางแจ่มศรี วัชราภัย สมรสกับ นายภักดี วัชราภัย

เกิดจาก หม่อมแย้ม

• 26. นางจงใจภักดิ์ (แสงอำไพ ฉัตรภูติ) สมรสกับ นายจงใจภักดิ์ (สง่า ฉัตรภูติ)

เกิดจาก หม่อมช้อย

• 27. นางนวลฉวี บุณยเกศานนท์ สมรสกับ พันเอก ขุนสงบระงับศึก (สงบ บุณยเกศานนท์)
• 28. พันโทรวย อภัยวงศ์ สมรสกับ น.ส.ละมัย วัลยเสวี ต่อมา สมรสกับ น.ส. จรูญศรี โปษะกะบุตร

– 28.1 นาง รุจิรา พุ่มเล็ก สมรสกับ พลเรือตรี ตรีทิพย์ พุ่มเล็ก

– 28.1.1 นาง รุ่งทิพย์ ลีลาทิพย์กุล สมรสกับ นาย สันติ ลีลาทิพย์กุล

– 28.1.1.1 น.ส. สุภัททิยา ลีลาทิพย์กุล

– 28.1.2 พันเอก รุ่งธรรม พุ่มเล็ก

เกิดจาก หม่อมละมุล

• 29. นายสวาสดิ์ อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมสอน

• 30. พันตำรวจโทสนอง อภัยวงศ์

เกิดจาก หม่อมละม้าย

• 31. นายเกษม อภัยวงศ์ สมรสกับ น.ส.อนุศรี อนุรัฐนฤผดุง ต่อมา สมรสกับ น.ส.เฉลิมศรี โยฐาพยัคฆ์ษะ

– 31.1 พญ. อรสา อภัยวงศ์
– 31.2 ด.ช. อนุกูล อภัยวงศ์
– 31.3 น.ส.นวรัตน์ อภัยวงศ์
– 31.4 นาย ธีระ อภัยวงศ์
– 31.5 น.ส. ศิริยุพา อภัยวงศ์
– 31.6 ศาสตราจารย์ ดร. สุรพล อภัยวงศ์
– 31.7 นาย ธนวัฒน์ อภัยวงศ์

• 32. นางฉอ้อน ปกมนตรี สมรสกับ พระพิเศษพาณิชย์ (วิบูลย์ ปกมนตรี)
• 33. นายพัลลภ อภัยวงศ์ (นามเดิม คือ นายแฉล้ม อภัยวงศ์)

ไม่ทราบหม่อมมารดา

• 34. นายชวลิต อภัยวงศ์
• 35.นายสวน อภัยวงศ์ (ภายหลังเปลี่ยนมาใช้นามสกุล “ศรีภิรมย์” ชั่วคราว ซึ่งเป็นนามสกุลของนางเจื่อย ศรีภิรมย์ ผู้เป็นภรรยา แต่ก็มิได้ดำเนินการเปลี่ยนกลับภายหลังแต่อย่างใด)

อ้างอิง : ประวัติศาสตร์ นอกตํารา

• ติดตามเราได้ที่ :
•